Ngày xuân, đọc câu đối trong vườn ngự triều Nguyễn của vua Minh Mạng qua tài liệu mộc bản

Ngự Viên và Thiệu Phương Viên, hai trong 4 Ngự uyển trong Hoàng thành, gồm Thiệu Phương Viên, Ngự Viên, Cơ Hạ Viên, Doanh Châu viên. Vườn được xây dựng từ năm 1828, thời Minh Mạng. Đây là những khu vườn được chăm chút tỉ mỉ nhiều hoa thơm cỏ lạ được trồng để tô điểm cho vườn, sau những giờ thiết triều, nhà vua nghỉ ngơi, giải trí ngay sau những buổi triều hạ, giải quyết chính sự. Những câu đối này được khắc in trong sách Ngự chế văn của vua Minh Mạng. Hiện ván in và bản in được lưu trữ và bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV.

 

Nguyên văn chữ Hán câu đối Ngự Viên của vua Minh Mạng

 

Với tính chất là một cung uyển, nơi thưởng ngoạn của vua và các đại thần cùng hoàng thân quốc thích đến để nghỉ ngơi, nên khu vườn được chăm sóc với nhiều hoa thơm cỏ lạ, có núi giả sơn, có hồ nước uốn lượn, có hoa cỏ, chim muông. Chúng ta cũng có thể bắt gặp hình ảnh các loài cây cỏ, hoa lá ở vườn Thiệu Phương rất rõ nét qua các bài thơ Ngự chế.

 

Về loài hoa: (gọi là danh hoa), ở đây có đủ các loại đại biểu cho bốn mùa, vườn có các loài hoa Cúc, hoa Lan, hoa Mai, hoa Sen, Trúc, Dương liễu, Tùng, Đào, Lý, Hòe... Có thể nói, vườn Thiệu Phương thời Minh Mạng được ví là “Quần phương bách thảo vô thiên tụy, Viên điểu trì ngư các tự di. 群 芳 百 草 無 偏 瘁, 園 鳥 池 魚 各 自 怡) Hương thơm của trăm loài hoa cỏ chẳng có chút tàn tạ, ta tự mình vui với vườn chim ao cá”. Bên cạnh đó, khu vườn cũng được xem là nơi “kì phong thủy tú”.

 

Vườn Thiệu Phương được xem như nơi tụ họp của muôn loài cây hoa, cũng là nơi tập trung của nhiều chim muông, ong, bướm. Về loài cây thân mộc, cây ăn quả: trong vườn có Vải, Hồng, Mưng… Trong Ðại Nam thực lục, có ghi lại, năm Minh Mạng thứ 9 (1828), nhà vua đã từng triệu quần thần vào vườn chơi và lệnh cho hái quả vải để ban cho mọi người và ông có làm thơ vịnh về việc này. Tư liệu đó được xác nhận bằng thơ Ngự chế. Hiện nay, nếu như vào thăm khu vực Đại Nội, chúng ta cũng bắt gặp một số cây vải đến mùa vẫn trổ hoa, kết quả. Tuy nhiên, tỉ lệ cây vải cũng như các cây thân mộc lớn trong vườn lúc đó không nhiều lắm. Xem thêm các bức tranh mộc bản vẽ cảnh vườn Thiệu Phương của Nội Các triều Nguyễn, chúng ta có thể thấy, các loài cây lớn thường được trồng bên bờ ao, khe nước, gắn liền với các non bộ. Các loài hoa thì phần nhiều được trồng trong chậu, đặt trên các bàn, đôn đá... dọc các lối đi và tại sân trước các công trình. Về các loài động vật thì có các loài chim, cá... chúng sống thật tự nhiên và hòa hợp với cảnh vườn.

 

Với vẻ đẹp như vậy, nên các đời vua đầu triều Nguyễn đã sáng tác nhiều thơ về cảnh vật trong những khu vườn ngự này. Ngoài ra, vua Minh Mạng còn ngự chế câu đối ca ngợi Ngự viên và Thiệu Phương viên.

 

Câu đối ở Ngự viên, qua thống kê trong Ngự chế Văn nhị tập, quyển 9 có 4 đôi câu đối viết về Ngự viên. Các câu đối này ca ngợi vẻ đẹp của khu vườn, có giả sơn, có cây to, hoa lá bốn mùa, lại có cả tiếng chim hót rộn ràng như những giai âm trong trẻo.

 

奇峰秀水隨人在

老樹名花對景長

 

Kì phong tú thủy tùy nhân tại

Lão thụ danh hoa đối cảnh trường

 

Tạm dịch

 

Sông núi đẹp lạ kì người đi theo còn đó,

Cây cối hoa thơm hợp với khung cảnh rộng lớn.

 

園內樹推野外禾

自身心諒他人意

 

Viên nội thụ suy dã ngoại hòa

Tự thân tâm lượng tha nhân ý

 

Tạm dịch

 

Trong vườn ngự cây tươi tốt ngoài đồng có lúa

Tự trong lòng bản thân mình có ý tha cho người khác

 

石秀泉清原趣味

月光花色自風流

 

Thạch tú tuyền thanh nguyên thú vị

Nguyệt quang hoa sắc tự phong lưu

 

Tạm dịch

Đá đẹp suối trong vốn thú vị

Trăng sáng hoa đẹp tự phong lưu

 

水止細流縈迴若江河之遠

山雖數仞氣勢猶華泰之雄

 

Thùy chỉ tế lưu uynh hồi nhược giang hà chi viễn

Sơn tuy sổ nhận khí thế do hoa thái chi hùng 

 

Tạm dịch

Nước ngừng chảy nhỏ vòng quanh như sông ngòi chảy xa

Núi tuy cao mấy nhận khí thế còn vẻ hùng vĩ như núi Hoa Sơn, Thái Sơn.

 

Câu đối ở Thiệu Phương viên có 2 đôi

 

不必日來如日下

只須時雨復時暘

 

Bất tất nhật lai như nhật hạ

Chỉ tu thời vũ phục thời dương

 

Tạm dịch

 

Chẳng quản mặt trời lên cũng như mặt trời lặn,

Chỉ nên mưa đúng thời lại nắng đúng thời.

 

花紅樹綠敷真色

雀笑鶯啼演妙音

 

Hoa hồng thụ lục phu chân sắc

Tước tiếu oanh đề diễn diệu âm

 

Tạm dịch

 

Cây xanh hoa thắm bầy sắc đẹp,

Sẻ cười oanh hót diễn âm hay.

 

Bên cạnh nhiều lễ nghi tốt đẹp trong ngày Tết Cổ truyền như tục mừng tuổi, tục thăm người thân hàng xóm, láng giềng, thầy, cô, bạn bè, thì phong tục khai bút và viết câu đối, xin chữ của người Việt mãi còn tồn tại như một bản sắc văn hóa truyền thống không thể nào mất đi. Phong tục ấy vẫn trường tồn cùng năm tháng và in đậm trong tâm thức của những người con đất Việt. Các vua, chúa xưa kia cứ đến ngày đầu năm mới là sẽ tự mình khai bút, các vị vua thường làm những bài thơ bằng chữ Hán hay chữ Nôm với tiêu đề như Nguyên đán thí bút, tân sửu thí bút... ngày nay, tục ấy vẫn còn, song trong nhiều gia đình người Việt, tục khai bút đã khác nhiều. Đâu đó trong mỗi gia đình ông, bà, bố, mẹ thường dạy các cháu cần phải dậy sớm ngày đầu năm, hoặc là thức đến lúc giao thừa, khi đồng hồ chuyển qua ngày mới, thì các con cháu sẽ ngồi vào bàn học để làm một bài văn, một bài toán những mong cả năm con cháu chăm chỉ học hành. Cái tục lệ này nhằm khích lệ cho con cháu cố gắng học tập đầu năm mới và cũng không bị sao nhãng việc học hành trong mấy ngày Tết.